Trzecia odsłona „kronik historycznych” Eisensteina (po „Aleksandrze Newskim” i pierwszej części „Iwana Groźnego”). Najsłynniejsza z nich, bo przetrzymana przez cenzurę, aż do czasów pełnej odwilży. Film „zapółkowano”, gdyż zbyt otwarcie podejmował dyskurs władzy. Mimo że w zasadzie uzasadniał rządy silnej ręki, to samo podjęcie takiego tematu zamknęło mu drogę na stalinowskie ekrany. Z dzisiejszej perspektywy pytania „Iwana Groźnego” wydają mi się już nieco zbyt prosto postawione, zbyt papierowo publicystyczne... Nie zmienia to jednak faktu, że jest to chyba najbardziej ważki intelektualnie film Eisensteina.
Ale przecież u tego twórcy najważniejsza była niesamowita wirtuozeria formalna, a nie problematyka! I w tym filmie, jak i w pozostałych ogniwach nieoficjalnej trylogii historycznej mamy wyśmienity „muzyczny” montaż, niesamowite, przerysowane kostiumy i monumentalną scenografię. Wszystko to przywodzi na myśl operę. W poprzednich filmach pasowało jednak bardziej. Kiedy w „Aleksandrze Newskim” takie monumentalne środki stosowane były do przedstawienia stylizowanej, wielkiej bitwy – robiły znakomite wrażenie. Tutaj te potężne efekty mają podkreślić konflikt racji, ograniczony ciasnymi murami Kremla, lecz w efekcie powodują, że film staje na nieznośnych koturnach. Każdy kadr jest godny uwagi (także słynna sekwencja w kolorze!), każdy chwyt reżyserski olśniewa, ale podejście Eisensteina do pracy z aktorem jest zdecydowanie anachroniczne. Jego aktorzy w sztywnych pozach deklamują kwestie spod masek grubej charakteryzacji, a przypomnę, że film powstał w 1945, czyli po „Obywatelu Kane”, czy „Dyliżansie”...!

W moim przekonaniu „Iwan Groźny II: Spisek bojarów” ustępuje przede wszystkim świetnemu „Aleksandrowi Newskiemu” (to do tego filmu radzę sięgnąć tym, którzy chcą się zapoznać z twórczością reżysera). Warto go jednak zobaczyć, gdyż jest to niewątpliwie ciekawe dzieło genialnego reżysera, który tak wiele wniósł do dziejów kina... Szkoda tylko, że jak mi się wydaje po obejrzeniu tego filmu, w pewnym momencie zamroził rozwój swojego stylu.